Gotovo epifanijski zvuči podatak da je Crkvena biblioteka u Užicu osnovana iste one teške godine za grad na Đetinji kada su Nemci srušili Đulića i Kasapčića most i most kralja Aleksandra, kada su saveznici u dva navrata bombardovali varoš čijim su ulicama nepunih mesec dana kasnije, 16. decembra 1944, marširale oslobodilačke partizanske jedinice. Biblioteku je utemeljio sveštenik Milenko Rajaković (Perućac, 1899 – Užice, 1984), preduzmljivi član Odbora Crvenog krsta i „Đačke trpeze“, među Užičanima poznat i kao omiljeni lirski tenor u kvartetu Crkvenog pevačkog društva „Sveti Đorđe“, koje se slušalo nedeljom i praznicima uz bogosluženje.
Te prestupne 1944. godine Pevačko društvo je ugašeno, ali je zaživela jedinstvena bibliotečka riznica Crkve Svetog Đorđa. Saborna Crkva Svetog Đorđa te godine slavila je jedan vek postojanja, što takođe, iz istorijske perspektive, pripada delima čuda koncidencije i truda „više sile“.
Pored bogoslužbenih i verskih knjiga, publikacija iz istoriografije i nekoliko kompleta iz ondašnjih edicija lepe književnosti, u prvobitnom fondu Crkvene biblioteke našlo se više desetina časopisa, među kojima su i do danas sačuvani primerci nedeljnog religiozno-moralnog i poučnog lista za sveštenike i narod „Pastirska reč“, zatim mesečnika Svešteničkog udruženja „Vesnik Srpske crkve“, pokrenutog 1890. godine u Beogradu, koji je pored verskih obrađivao i istorijske teme, kao i „Žičkog blagovesnika“, časopisa koji je pokrenut 1919. godine na inicijativu Vladike Nikolaja Velimirovića, važnog za duhovni uticaj koji je bogomoljački pokret predvođen Vladikom Nikolajem imao u srpskom narodu.
Crkvena biblioteka danas se nalazi u zgradi Parohijskog doma. Zgrada u Žičkoj 3, projektovana u moravsko-vizantijskom stilu, građena je u periodu 1970-1973. pod nadzorom eparhijskog inženjera Momira Milosavljevića. U prostoru od sto kvadratnih metara nalazi se Biblioteka koju čini preko pet hiljada naslova istorijsko-teološkog karaktera, smeštenih u zastakljenim policama i interno raspoređenih. Pristup Biblioteci je otvoren, a fond se iz godine u godinu dopunjava kupovinom, izdanjima Srpske pravoslavne crkve i poklonima. Iako je Biblioteka prvenstveno osnovana za potrebe sveštenstva, krug korisnika se vremenom proširivao, pa su danas korisnici i mnogi Užičani verske orijentacije, sudenti, učenici srednjih i osnovnih škola. Biblioteka poseduje računar, ali još uvek ne vodi knjigu inventara i bazu podataka o knjigama. U Parohijskom domu nalaze se i crkvene kancelarije, službeni stanovi sveštenika, kao i sala sa 110 sedišta, gde se održavaju prigodne izložbe, večeri besedništva, duhovne poezije i muzike.
Nedavno su višemesečnu stručnu obradu fonda Crkvene biblioteke obradile Mirjana Dimitrijević Stanković i Snežana Marić, bibliotekarke užičke Narodne biblioteke, u okviru šireg projekta koji su publikovale na sajtu Narodne biblioteke pod nazivom „Specijalne biblioteke: sa posebnim osvrtom na specijalne biblioteke u Zlatiborskom okrugu“. One ističu da se u Biblioteci, između ostalih, nalaze stare i retke knjige štampane do 1867. godine: „13 Katihizis od Adrijana arhiepiskopa“ (1712); „Jevanđelje“ (1803), „Primeri po delima apostolskim“ (Beč, 1821) i „Besede od episkopa Amrosija“ (Novi Sad, 1838). „Najstarija knjiga u Biblioteci je ‘Katihizis‘, štampan u Moskvi 1712. godine, korišćenjem crnog i crvenog mastila. Korice sz izrađene od tanke braon kože presvučene preko tankih drvenih nosača. U štampanom delu korišćeni su ukrasi: vinjete, inicijali, ukrasni kurzivi. ‘Jevanđelje’ je štampano u Atini, na grčkom jeziku, 1803. godine, korišćenjem crnog i crvenog mastila. Kurzivi su odštampani ukrasnim slovima, a povez je urađen od kartona. Na licu knjige nalazi se ornament urađen tehnikom zlatotiska. Knjiga ‘Primeri po delima apostolskim’ Lazara Miletića objavljena je u Beču 1821. Godine, štampana je crvenim i crnim mastilom na papiru, korišćena su ukrasna slova za kurzive, dok je povez platneni sa trouglastim ojačanjem na ivicama. ‘Besede od episkopa Amrosija’, štampana u Novom Sadu 1838. godine, na papiru, uz korišćenje crnog i crvenog mastila, imaju povez urađen od kartona čiji su ivični delovi oštećeni. Oštećenja su vidljiva na povezu, metalnim delovima, na štampanim listovima, kao i na koricama. Prisutne su i praškaste materije i tragovi vlage. Posle stručne konsultacije sa Mirom Ćuković, konzervatorom-restauratorom iz užičkog Narodnog muzeja, zaključeno je da je neophodna konzervacija i restauracija ove vredne knjige.“
Biblioteka u Parohijskom domu predstavlja nezaobilazno mesto u proučavanju crkvenog života u Užicu. O tom životu svedoči „Knjiga starina“, dragocen letopis užičke crkve i svojevrsna istorijska hronika grada na Đetinji objavljena 1955. godine, ali i „Letopis Stare užičke crkve Svetog apostola i jevanđeliste Marka, 1721–2021“ (prošle godine ovaj letopis priredio je protojerej-stavrofor Milić Dragović) za koji recenznet dr Valentina Zlatanović Marković ističe da govori „o kulturno-istorijskim prilikama i balkansko-orijentalnoj arhitekturi Užica, o predanju i istorijskim činjenicama o postanku Stare crkve, o njenoj arhitekturi i obnovi, o prošlim vremenima i pravu na podizanje pravoslavnih bogomolja kao izrazu turske diplomatije, o prvom pomenu crkve, o njenim ktitorima, bogoslovsko-pastirskoj delatnosti, znamenitostima, zvoniku, ikonografiji, bogoslužbenom prostoru“.
Mirjana Dimitrijević Stanković i Snežana Marić podsećaju da Biblioteka od pre osamnaest godina čuva poklon episkopa žičkog Hrizostoma – sat iz 1849. godine, sa dvorskom muzikom srpskih kraljeva. I tu činjenicu možemo razumeti kao dokaz da se u Parohijskom domu nalazi čudesna riznica istorijskog pamćenja, pohranjena u knjigama koje nigde drugde u Užicu nećemo pronaći.
(Z. Jeremić)
Projekat „Užičke bibliteke“ realizovan je u drugoj polovini 2022. godine, uz sufinasiranje grada Užica. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove grada Užica.
