Dr ŽIVKO TOPALOVIĆ (Užice 1886 – Beč 1972): socijalista, borac za radnička prava, politički emigrant

Rođen je u Užicu 21. marta 1886. godine, od oca Periše, praktikanta, i majke Mileve, rođene Pešić, kao najstariji od trojice braće. Posle osnovne škole završio je Užičku gimnaziju koju je upisao školske 1896/97. Osmi razred gimnazije završio je školske 1903/04. kao jedni u generaciji sa odličnim uspehom. Ispit zrelosti završio je, takođe, sa odličnim uspehom.

Studirao je na Pravnom fakultetu u Beogradu, koji je završio 1908. godine. Za vreme studiranja uočene su njegove pravničke sposobnosti te je preko fakultetske stipendije boravio na specijalizaciji u Berlinu i Parizu, posle čega je doktorirao krivično pravo.

Školujući se, Topalović postaje istaknuti sindikalni i politički radnik. U članstvo Socijaldemokratske partije primljen je 1. novembra 1904. godine, a ozbiljnije angažovanje u sindikalnom pokretu započinje na trećem kongresu Radničkog saveza, u junu 1905. godine.

U oba balkanska rata, kao rezervni potporučnik, učestvuje u borbama za Kumanovo i na Bregalnici. Na početku Prvog svetskog rata Topalović je pomoćnik ađutanta u štabu puka. U novembru je ranjen, lečio se u čačanskoj bolnici da bi se uskoro našao u austrougarskom zarobljeništvu. Krajem 1917. godine, našao se među oficirima razmenjenim između Srbije i Austro-Ugarske.

Posle oporavka odlazi na Krf, a zatim aktivno učestvuje u procesu stvaranja nove države. Kao delegat Srpske vlade i sa delegacijom Narodnog vijeća, odlazi u novooslobođene krajeve agitujući za jugoslovenstvo. Kao rezervni major srpske vojske Topalović je bio komandant voza kojim je delegacija Narodnog vijeća putovala iz Zagreba za Beograd, na proglašenje ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu, 1. decembra 1918. godine.

Posle Velikog rata uključio se u politički rad. Kao predsednik Socijalističke stranke, 1919. godine bio je učesnik na osnivanju Komunističke partije Jugoslavije. Izabran je u centralno partijsko veće, ali je iz članstva istupio kada se, na Vukovarskom kongresu 1920. godine, KPJ priklonila Kominterni. Od tada je vođa Socijalisitčke partije Jugoslavije, predstavnik slobodnog sindikalnog pokreta pri Međunarodnoj federaciji u Ženevi, bavio se advokaturom i publicističkim radom. Između 1929. i 1941. godine bio je glavni urednik Radničkih novina. Po ubistvu kralja Aleksandra postepeno se povlačio iz političkog života.

Za vreme Drugog svetskog rata živeo je u Beogradu. Stav o neučešću u politici napustio je 1943. godine. Odlazi na Ravnu goru gde dobija najviši politički položaj u pokretu Draže Mihajlovića. Odigrao je značajnu ulogu na Svetosavskom kongresu (25-18. januara 1944) u selu Ba, gde je bio jedan od kreatora Baške rezolucije. Izabran je za predsednika novoobrazovane Jugoslovnske demokratske narodne zajednice i člana četničkog Centralnog nacionalnog komiteta. U maju 1944. prelazi u Italiju kako bi za četničke ciljeve pridobio savezničku komandu i njihove vlade. Topalović odbija da uđe u privredmenu Vladu DFJ po sporazumu Tito-Šubašić. Po uništenju četnika u Jugoslaviji, Topalović je uhapšen, ali nije predat jugoslovenskim vlastima već proteran u Francusku, odakle odlazi u Švajcarsku.

Na sudskom procesu Draži Mihajloviću osuđen je na 20 godina zatvora, ali se nikada nije vratio u Jugoslaviju, Švajcarska je odbila zahtev za ekstradiciju. U emigraciji nastavlja borbu protiv komunističke diktature. Godine 1948. u Parizu osniva Međunarodni socijalistički biro. Piše kritičke članke o radničkom pokretu i prilikama u komunističkoj Jugoslaviji, bavi se ekonomskim i političkim pitanjima tadašnje Evrope, glavni je urednik nekoliko časopisa.

Početkom sedamdesetih prelazi u Beč gde ostaje do smrti, 9. februara 1972. godine. Zemni ostaci dr Živka Topalovića i njegove supruge Milice Đurić-Topalović (urne) preneti su i sahranjeni na pariskom groblju Thiais, pored humksi srpskih političkih emigranata i oko 1.200 srpskih vojnika iz Prvog svetskog rata. Prema testamentu njihovi posmrtni ostaci trebalo je da budu preneti u porodičnu grobnicu Đurić, na Novom groblju u Beogradu, ali to do sada nije učinjeno.

Dr Živko Topalović napisao je 25 kniiga, veliki broj članaka i rasprava. Govorio je i pisao na pet jezika. Bio je veliki dobrotvor i zadužbinar. Testamentom je, pored ostalog, nepokretnu imovinu u Užicu ostavio Užičkoj gimnaziji, ali ovaj deo testamenta nikada nije sproveden zbog nerešenih imovinsko-pravnih odnosa. Formirao je zadužbinu „Dr Živko i Milica Topalović“ iz koje je finasirano objavljivanje knjiga i nagrađivnani istaknuti srpski umetnici i političari (Vojislav Koštunica, Ivana Žigon, Emir Kusturica…). Jedna ulica u Kragujevcu nosi ime dr Živka Topalovića.

Među užičkim socijalistima

Da je nestao u ratnom vihoru 1912-1918, poput Dimitrija Tucovića, Radovana Dragovića i Dušana Popovića, kojima su zahvalni Užičani kao prvacima srpske socijaldemokratije s početa XX veka podigli biste u Malom parku, tu bi, bez sumnje, uz rame ovoj trojici bio i Živko Topalović. On se, međutim, preživevši Veliki rat, u borbi dve struje u socijaldemokratskom pokretu, na Vukovarskom kongresu ujedinjenih jugoslovenskih socijalista, usprotivio lenjinističkoj koncepciji o revoluciji i izgradnji socijalizma, što je značilo priklanjanje KPJ Kominterni, i definitivno razišao sa dotadašnjim partijski i sindikalnim istomišljenicima.

Njegova snažna pripadnost socijalističkom pokretu dolazi do izražaja u ranoj mladosti. Još kao gimnazijalac u Užicu, upoznaje Dimitrija Tucovića, Radovana Dragovića i Dragišu Lapčevića, pokretače moderne socijalističke misli, postajući pobornik ove političke struje. Od 1902. je aktivan u radničkom i sindikalnom pokretu, u Beogradu je 1904. godine bio sindikalni instruktor i sekretar saveza tekstilnih radnika. Istovremeno sa sindikalnim radom, aktivan je u maloj srpskoj Socijalističkoj stranci, na čijem čelu je bio Dimitrije Tucović.

Topalović i Tucović

Kada je Živko Topalović postao gimnazijalac, Dimitrije Tucović je upisao treći razred Užičke gimnazije. Već tada su bili poznanici, ali njihova prisna saradnja započinje po odlasku Topalovića na studije u Beograd. Oba su studirala Pravni fakultet. U oktobru 1907. godine, dok je Tucović bio u vojsci, njegovu diploma o završenom Pravnom fakultetu podigao je Topalović.

Ne samo da su po mnogo čemu Tucović i Topalović bili bliski saradnici, već su bili i idejni istomišljenici. U tekstu, prvi put objavljenom u bečkom „Die Neue Zeit“, od 26. februara 1915. godine, Topalović je za Tucovića zapisao: „…da od doba Svetozara Markovića niko nije postao toliko zaslužan za političko vaspitanje narodnih masa, kao Dimitrije Tucović“, a njegovi radovi o radničkoj demokratiji „…stotinu govora, novinskih članaka i brošura, predstavljaju jednu epohalnu kritiku novopostalog društvenog stanja, kritiku koja se po značaju može u potpunosti ujednačiti sa epohalnom kritikom birokratskog režima koju je izvršio Svetozar Marković“.

U vreme balkanskih ratova Topalović je angažovan na sređivanju Tucovićevih zabeleški iz 1912-1913. godine.

Topalović je bio svedok Tucovićeve pogibije, u Kolubarskoj bitci. O tragičnom događaju, na Vrapčjem Brdu kod Lazarevca, o 20-ogodišnjici smrti Tucovića, u tekstu „Na grobu Dimitrija Tucovića“, u Radničkim novinama, zapisaće:

„Nekoliko vojnika stoje nemi i uplašeni. Od dve vezane puške sa nataknutim noževima načinjen krst i poduprt ciglama. A pod krstom, opružen celom dužinom leži moj drug i prijatelj Dimitrije Tucović. Lice ozbiljno i bledo, crte odlučne u ratnika koji je izvršio svoju dužnost. Neposredno pred pogibiju on je upisao u svoj dnevnik da treba zatvoriti ovaj prelaz preko Kolubare.“

Kada su se komunisti, sredinom 20-ih godina XX veka, odrekli Tucovićevog nasleđa, mnogo puta u njegovu odbranu stao je Živko Topalović. Na optužbe da je „Tucović nesvesno i u tuđoj službi izgubio život“, Topalović će odgovoriti:

„Naprotiv, on je odbranu Srbije i zaštitu onih stotina hiljada nejači, žena, dece i staraca, koji su begali pred austro-ugarskom vojskom smatrao kao svoju vojničku i čovečansku dužnost. On je poginuo kao junak, braneći kao građanin Balkana Balkan od tuđinskog porobljavanja. Mogao je i on pobeći sa Vrapčega Brda kao što su mnogi pobegli baš iz njegove neposredne blizine. On je stajao na vrhu Vrapčeg Brda ponosit kao bor na vrh Zlatibora i bio pogođen zrnom u srce iz neposredne blizine.“

Otpor boljševizmu i komunizmu

U novoj državi, Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Živko Topalović počinje sa obnovom partije, organizovanjem poverenika i priprema kongresa ujedinjenja svih socijademokratskih partija. Pod uticajem pobede boljševizma u Rusiji javile su se unutarpartijske razmirice i već na prvom partijskom kongresu počela je frakcijska borba. Topalovićev pokušaj izmirenja nije uspeo. Kada je kongres zatražio pristupanje partije Trećoj internacionali podele su se dodatno produbile da bi kulminirale na kongresu u Vukovaru 21. juna 1920. Tom prilikom, u referatu Topalović, između ostalog, kaže:

„Da se zadržimo na pitanju mogućnosti osvajanja vlasti u državi. Drug Jovanović (Živko, predstavnik komunista, prim.a.) nalazi da, dok smo mi vodili Partiju, nije bilo saglasnosti između reči i dela. Vodeći partiju u toku iduće godine drug Jovanović će imati prilike da dobro pogleda stvarnosti u oči. Ja sam siguran da će se na idućem kongresu naći delegate koji će ne od mene, već od druga Jovanovića tražiti računa o tome: gde je saglasnost između krupne revlucionarne frazeologije i skromne političke delatnosti Partije. Ima naivnih ljudi koji veruju da samo treba ukloniti staru centrumašku upravu, koja ne da revoluciji da mrdne, pa će pod novom upravom začas doći i revolucija i sovjetska republika. Ja veoma cenim revnost mlađih ljudi, koji će uzeti upravu Partije u ruke, ali ih molim da ne preduhitre, da ne razbiju partijsko jedinstvo i ne onemoguće delatnost i onim ljudima, koji su Partiji do danas bili vrlo korisni.“

Delegati nisu podržali Topalovićev referat, sa partijskim centrom (tzv. „centrumaši“) proglašen je izdajnikom zbog čega napušta partiju.

Po razlazu sa Socijalističkom radničkom partijom Jugoslavije (komunista), Topalović je osnovao reformsku Socijalističku partiju Jugoslavije čiji je bio sekretar. Njegova partija bila je najveći neprijatelj KPJ, a snažno se protivio i autokratskom režimu kralja Aleksandra. Predstavlajo je Jugoslaviju u Izvršnom odboru Socijalističke radničke internacionale od 1923. do 1929. godine. Bio je i predstavnik sindikalnog pokreta pri Međunarodnoj konferenciji u Ženevi.

O tome koliko je u emigraciji uticao na očuvanje izvornih socijaldemokatskih ideja govori stotine telegrama iz svih krajeva sveta koji su stigli posle njegove smrti. Stigli su od uglednih pojedinaca, organizacija i institucija.

U „Glasu kanadskih Srba“, prof. Radoje L. Knežević je napisao: „Emigraciju Topalović nije shvatao kao zavetrinu i čekaonicu. Kao svim istinskim narodnim poslenicima, njemu je emigracija bila vetrometina i bojište. Topalović je Titovom režimu nanosio teške udarce. Što Tito nije uspeo od početka da se sa svojim udbaškim ‘sindikatima’ uvuče u međunarodne radničke organiazcije, zasluga pripada u mnogome socijalističkom borcu Topaloviću.“

Sa Ravne Gore u emigraciju

Posle okupacije Jugoslavije 1941. godine Živko Topalović je živeo u Beogradu i naizgled nije se aktivno bavio politikom. S proleća 1943. godine Topalović uspostavlja prvi ozbiljniji kontakt sa Dražom Mihajlovićem i sa ostalim šefovima demokratskih partija odlazi na Ravnu Goru.

Predsedavao je nacionalnom kongresu u selu Ba 28. januara 1944. godine. Tada je osnovan Pokret demokratskog narodnog otpora. Kongres se obratio svim zapadnim saveznicima kako bi se obustavio građanski rat pod okupacijom, ali ovaj pokušaj nije uspeo.

Sa savezničkom vojnom misijom Topalović se prebacio u Italiju u maju 1944. godine. Posle Drugog svetskog rata, pored ostalog i zbog nepristajanja da uđe u Šubašićevu vladu, oglašen je za ratnog zločinca. Na suđenju generalu Draži Mihajlović i njegovo ime se našlo među optuženim. Osuđen je na 20 godina robije, konfiskaciju imovine i gubitak državljanstva. Poseban odbor Socijalističke internacionale, posle ispitivanja optužnice i presude, proglasio je ništavnom presudu vojnog suda u Beogradu.

Naš pravi put

„Stvaranje Jugoslavije nije nikakavo ni slučajno ni veštački udešavano delo. Ono je naprotiv plod prirodnog razvoja događaja; ono je plod istorijskog razvitka balkanskih narodan i država. Ono je pre 50 godina bilo rešenje koje je odgovaralo životnim interesima tih naroda“ – pisao je Živko Topalović u listu „Jugosloven“, godine 1969, a povodom 50-ogodišnjice ujedinjenja Jugoslavije.

Evo još nekoliko pasusa iz ovog teksta:

„I tako je 1918. pobedilo osećanje i zdrav razum naroda. Stvorena je zajednička Jugoslovenska država. Ujedinjenje proglašeno 1918. godine u Beogradu bilo je veliko istorijsko delo. Ono je izvedeno bez dovoljne i mirne političke pripreme. U suštini ono je bilo priključenje novih oblasti vojnoj i administrativnoj državi Srbiji. Ali takav je u to vreme bio stvarni odnos snaga, Srbija je ulazila unovu državnu zajednicu kao organizovana vojna i administrativna sila, a ostali su bili građani dobre volje.

No u zajedničkoj državi su se ovi odnosi uzajamnih snaga promenili. Najveći korisnik zajedničke države Jugoslavije bili su Slovenci. Oni su se spasili od nacionalne propasti utapanjem u germansko i italijansko more, u kome su dotle bili. Tek u Jugoslaviji presečen je ovaj proces nacionalnog gašenja Slovenaca i oni su mogli obnoviti i višestruko razviti svoju nacionalnu kulturu. Njihovo političko vođstvo prihvatilo je lojalnu saradnju u izgrađivanju zajedničke države i steklo stvarnu autonomiju i pored centralističkog oblika državne uprave. I u Hrvatskoj je takođe posle Ujedinjenja nastupilo veliko duhovno i političko preobražavanje. U predratnoj Hrvatskoj masa seljačkog naroda imala je malo političkog značaja i uticaja. Postojala je, istina, neka vrsta Hrvatske države, ali je ta država bila potčinjena Madžarskoj državi: Hrvatsku nacionalnu politiku vodili su ostaci plemstva i jedan deo hrvatske inteligencije. Seljačka masa u stvari je bila van uticaja na državu, i Hrvatsku i Madžarsku. Pune demokratske slobode Hrvati su dobili tek u Jugoslaviji. Tek tamo su seljačke mase dobile opšte pravo glasa i izbile na političku pozornicu. Seljačka stranka, ranije skoro beznačajna buknula je tako reći iz sveže zemlje, i postala značajan politički faktor. Tu seljačku masu nije sebi potčinio katolički klerikalizam već hrvatski nacionalizam. Sa ovom novom snažnom narodnom podlogom oživeo je hrvatski nacionalizam i stavio na dnevni red pitanje o nacionalnoj autonomiji i slobodnoj hrvatskoj državi.

Sloboda štampe, sloboda političkog organizovanja, opšte pravo glasa i demokratski poredak u zajedničkoj državi omogućili su hrvatskom nacionalizmu prodor u sva prestavnička tela koja je birao narod. Pored ostalih sredstava borbe za nacionalnu ravnopravnost hrvatski nacionalizam je upotrebljavao i sabotiranja rada važnih državnih ustanova od opština do narodne skupštine.

Neke je svojim bojkotom onesposobljavao za rad, druge je opet sprečavao da normalno funkcionišu. Ova borbena taktika hrvatskog nacionalizma davala je povoda monarhiji i srpskom racionalizmu da celokupnu akciju hrvatskog nacionalizma prestave i oglase kao borbu protiv države. Po mišljenju vladajućih krugova hrvatska antidržavna akcija mogla se sprečiti ne sporazumevanjem sa njima, već uklanjanjem demokratskih sloboda i prava. Ali ovo uklanjanje demokratije u Jugoslaviji nije se moglo ograničiti na Hrvate, već se moralo rasprostrti na sve građane. Tako smo pod vidom borbe za spasavanje celine države prešli u akciju vojno-kraljevske monarhije protivu demokratskog poretka u Jugoslaviji. Doživeli smo pad demokratije i prelaz u kraljevsku diktaturu. Srbi koji su u Srbiji već od 1903. godine, bili stekli punu pobedu demokratije izgubili su osvojena demokratska prava u ujedinjenoj Jugoslaviji. Država je u velikom političkom neredu doživela sudbonosne dane Drugog svetskog rata.

Više je nego jasno da je centralistički poredak, stvoren u Jugoslaviji godine 1918. neodrživ. U novoj Jugoslaviji ovaj centralistički poredak mora biti napušten i zamenjen poretkom nacionalne jednakosti i federalizma. Ovo odgovara nacionalnom šarenilu i Jugoslavije i Balkana. Ali ako se demokratsko preustrojstvo poretka u Jugoslaviji silom nameće nikakvoga razloga nema umanjivati važnost stvaranja zajedničke države svih Južnih Slovena. Ovo jedinstvo je osnova naše bezbednosti i naše bolje budućnosti. Njaga valja ne samo čuvati u Jugoslaviji već ga proširivati na ceo Balkan. To je povratak na pravi put, koji je istorijski razvitak pred nama otvorio.“

Zadužbina Dr Živka i Milice Topalović 

Zadužbina Dr Živka i Milice Topalović osnovana je u Švedskoj, po smrti supružnika. Milica i Živko venčali su se 19. februara 1919. godine, celog života radili su zajedno, stekli imovinu u nepokretnostima, vrednosnim papirima, novcu, knjigama i nameštaju. Pošto nisu imali dece zaveštali su imovinu, a jednim delom i za stvaranje zadužbine.

Godine 1999. u Užičku gimnaziju prispeo je paket knjiga sa kopijom testamenta bračnog para Topalović. U testamentu, pored ostalog, stoji:

„Nepokretno imanje u gradu Užicu (kuća, prim.a.), Srbija, ima se predati Gimnaziji u Užicu, da iz sredstava koja se prodajom stvore, daju nagrade za pismene radove o istoriji socijademokratskog i sindikalnog pokreta u Užicu i njegovoj okolini do godine 1904.“

Ovaj deo testamenta zbog nerešenih imovinsko-pravnih odnosa, vezanih za kuću u Užicu, nikada nije sproveden.