Među organizacione jednice svakog arhiva spada i biblioteka. Ona je tesno povezana sa osnovnim zadacima i delatnošću arhivske službe u celini i spada u kategoriju biblioteka specijalnog tpa.
Najveći deo knjižnog fonda čine knjige iz opšte i nacionalne istorije, statistike, zbirke starih propisa, zakona i pravila, enciklopedije, rečnici, leksikoni i bibliografije. Posebno značajan deo knjižnog fonda čini stručna arhivistička literatura, udžbenici, priručnici i stručni arhivistički časopsii.
Uz stručno osposobljavanje i usavršavanje arhivskih radnika, biblioteka pomaže naučno-istraživački rad. Svojim fondom biblioteka dopunjuje sadržaje i podatke arhivskih fondova i zbirki, olakšava njihovo sređivanje i obradu i čini ih pristupačnim za korišćenje.
Biblioteka Istorijskog arhiva Užice razvijala se uporedo sa nastankom ustanove i postala neodvojiv deo ukupne delatnosti. Decenijama je delila sudbinu ustanove (osnovana 1948. godine) pa je nedostatak adekvatnog smeštaja rešen tek 2009. godine prelaskom u novu, namenski građenu zgradu na Rakijskoj pijaci.
Biblioteka Arhiva ima izuzetno sadržajan i vredan fond, koji čine monografske i serijske publikacije, stara i retka knjiga i zbirka rukopisa.
Biblioteka raspolaže Narodnom enciklopedijom (popularna Stanojevićeva enciklopedija), enciklopedijom Leksikografskog zavoda Jugoslavije, Prosvetinom enciklopedijom, Vojnom enciklopedijom i drugim. Ovde se nalaze prve tri knjige Rečnika srpskohrvatskog književnog jezika Matice srpske, Rečnik srpskohrvatskog književnog jezila SANU, dvojezični rečnici stranih reči i izraza, turciizama….
Posebno treba pomenuti zbirku stare i retke knjige Istorijskog arhiva Užice koja sadrži 376 štampanih knjiga i 126 godišta periodičnih publikacija. Kako je zabeležila Ana Babić (Užički zbornik 22/1993), iz starijeg perioda srpskog štamparstva Istorijski arhiv poseduje deo knjige Cvetni triod (Pentikostar), štampane 1563. godine u Skadru. Radi se o osam listova dimenzija 18,5×27 cm. štampanih dvobojno: crveno-crno. U zbirci je i devet knjiga štampanih u XVIII veku, od čega je osam ruskih bogoslužbenih, najrasprostranjenija vrsta knjiga u Srbiji tog perioda – Triod (Moskva, 1780), Opšti minej (Moskva, 1797), Psaltir sa posledovanjem… Deveta knjiga je profane sadržine, putpis iz 1774. godine Putovanje u Dalmaciju, italijanskog opata, filologa i prirodnjaka Alberta Fortisa. Autor je pružio niz istorijskih i etnografskih podataka o Dalmaciji i zabeležio pesmu Hasanaginica.
Od knjiga u zbirci, štampanih tokom XIX veka, devet je bogoslužbenih, najviše ih je štampanih u Knjažesko-srpskoj knjigopečatnji, srpskoj državnoj štampariji.
Četiri knjige iz XIX veka imaju grafičke portrete. Knjiga Dela Dimitrija Davidovića, uz portret autora, jedne od vodećih ličnosti među srpskom inteligencijoj tog doba, sadrži i Karađorđev portret, rad Uroša Kneževića iz 1841. godine. Na prednaslovonoj strani knjige Opisanije života njegove svetlosti vladajućeg kneza srpskog nalazio se portret Miloša Obrenovića, portreti Stefana Nemanje i Stefana Dušana štampani su u Povestnici srpskog naroda, dok se niz portreta vladara dinastije Obrenovića nalazi u knjiizi Istroja srpskog naroda od Majkova.
Periodične publikacije (dnevni listovi, loklana štampa, časopisii, službeni listovi) takođe se čuvaju na policama biblioteke. Ovde se mogu naći Vesti, Užička nedelja, Polimlje, Zlatarske novosti, BB glas, Službeni glasnik, Službeni list opštine Užice… Nažalost, posle privatizacije vlasnici nekih lokalnih novina ne dostavljaju primerak biblioteci Arhiva.
Zaključno sa septembrom 2022. godine arhivska biblioteka raspolaže sa 11.629 knjiga i 3.524 časopisa (serijske publikacije).
Knjige se bibliotečki obrađuju, unose u inventar, a potom i u računar po Biblio programu NBS, što omogućava brzi pristup bibliotečkim jedinicama.
Bibliotečki fond se kontinuirano uvećava kupovinom, razmenom i poklonima.
Razmena se vrši sa drugim arhivima u zemlji i regionu, kao i sa bibliotekama i naučnim ustanovama.
Knjižni fond je u značajnoj meri dopunjen poklonima, zahvaljujući čemu se u Arhivu mogu naći neke, inače, sasvim retke knjige (Glasnik Srpskog učenog društva 1849-1890, Golubica s cvetom knjižestva srbskog iz 1840. godine, Šumadinka Ljube Nenadovića iz 1852, Omladinska zajednica, list Ujedinjene omladine srpske 1867-1869, Prosvetni glasnik 1880-1941).
Biblioteka pruža usluge naučnim radnicima, studentima, učenicima i drugim licima kojma je potrebna odgovarajuća literatura. Osim toga, ovde se može dobiti stručna pomoć prilikom obrade tema, kao i metodološka uputstva za pisanje stručnih radova.
Do kraja prve decenije XXI veka godišnje je evidentirano do 500 korisnika usluga arhivske biblioteke. Preseljenjem u novu zgradu na Rakijskom pijacu značajno se povećao broj korisnika. Tako, na primer, prema podacima o korišćenju bibliotečkog materijala, 2010. godine evidentirano je 1.212 korisnika, 2013. godine 1.388, a 2017. godine 896.
Uz biblioteku je čitaonioca sa 12 mesta, sa odličnim uslovima za rad i uz struču podršku radnika Arhiva. Nazvana je „Čika Radova čitaonica“ po dr Radoslavu V. Poznanoviću (1924-2014), neumornom kulturnom radniku i istraživaču zavičajne prošlosti.
Usluge biblioteke se ne naplaćuju, a evidentira se koja se literatura uzima na pregled i s kojim ciljem.
Arhiv Užice ima svoju izdavačku delatnost i osnivač je nagrade „Mile Čarapić“ koja se dodeljuje za najbolji maturski rad iz zavičajne istorije.
Od radnika koji su brinuli o arhivskoj bibliteci treba izdvojiti Stanojku Dražić i Dragicu Matić. Rukovodilac biblioteke sada je arhivski savetnik dr Aleksandar Savić.
(Z. Žeravčić)
Projekat „Užičke bibliоteke“ realizovan je u drugoj polovini 2022. godine, uz sufinasiranje grada Užica. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove grada Užica.
