Trideset godina posle osnivanja Biblioteke Matice srpske u Pešti, prve javne naučne biblioteke u Srba, a samo jednu deceniju kasnije od Beogradskog čitališta, s namerom da se „izobražava duh i srce“ sugrađana, 6. avgusta (na Preobraženje, po starom kalendaru) 1856. godine, u kući predsednika Okružnog suda i trgovca Milana Kaljevića, osnovano je Užičko čitalište. Stoga danas za užičku Narodnu biblioteku, koja Čitalište uzima kao institucionalnu preteču, možemo reći da je najstarija kulturna ustanova u Zlatiborskom okrugu i jedna od najstarijih biblioteka na tlu Srbije.
Istoričar Stevan Ignjić u monografiji o Čitalištu („Užičko čitalište“, Narodna biblioteka „Edvard Kardelj“, Titovo Užice, 1983) ističe da je prvi predsednik Čitaonice bio protojerej Gavrilo Popović, a da je prvi upravitelj, Stojan Obradović, član Okružnog suda, po svoj prilici, uradio prva pravila Čitališta. Obradović u jednom od pisama iz prepiske sa Vukom Karadžićem naglašava da je u “okružiu užičkom teškim trudom i nastojavanjem Čitalište zaveo, ovu sa nuždnim knjigama i kartama snabdeo”.
Hroničari beleže da su u članstvo odmah pristupila 63 Užičanina koji su plaćali godišnju članarinu u iznosu od jednog dukata. Redovno su nabavljani svi važniji naslovi ondašnje periodike u Kneževini Srbiji, kao i dnevni listovi (Srpske novine, Svetovid, Šumadinka, Ratar, Naučni list…). Naslovi knjiga iz prvog knjižnog fonda ostali su nepoznati. Poznato je, pisao je dr Stevan Ignjić, da se od 1858. godine finansijska sredstva Čitaonice povećavaju na iznos od 15000 groša, da je knjižni fond kompletiran sa nekoliko stotina knjiga, a da se uprava Čitaonice za materijalnu pomoć u nabavci knjiga i časopisa obraća Užičanima koji žive u Beogradu.
Društvene prilike uticaće na dalji razvoj Čitaonice. Slobodne diskusije prerastaju u politička trvenja, pa je, posle izvesnog stagniranja, 1873. godine izabrana nova uprava Užičke čitaonice koja je oživela rad. Donošenjem Zakon o narodnim bibliotekama 1881. godine, sve biblioteke su bile obavezne da pošalju izveštaj o radu. Izveštaj iz Užica potpisali su gimnazijski profesori Janićije Manojlović, predsednik Čitaonice i Dobrosav M. Ružić, delovođa Čitaonice. Knjižni fond sadrži 485 knjiga na srpskom i stranim jezicima, navodi se veliki broj dnevnih listova i časopisa, od stranih uglavnom nemački i francuski.
Čitalište prestaje sa radom 1894, da bi u vreme jačanja radničkog pokreta, tačnije 1903. godine počela sa radom Radnička čitaonica. U Upravi su bili uglavnom zanatije, a svi članovi bili su obavezni da uredno dolaze na sastanke i na predavanja iz oblasti kulture i politike. Zbog njenih političkih aktivnosti Radnička čitaonica je radila samo dve godine, a pet godina kasnije, na inicijativu Kulturne lige, osnovana je Okružna knjižnica i čitaonica, čiji je knjižni fond uništen u vreme Prvog svetskog rata. Na inicijativu Udruženja studenata u međuratnom period započinje rad Narodna knjižnica i čitaonica, ali 1937. godine Gradsko poglavarstvo zabranjuje njen rad zbog širenja komunističkih ideja.
Tokom istorije ova institucija nije menjala samo ime, od čitališta preko čitaonice i knjižnice do narodne biblioteke, već mnogo češće lokacije – od pomenute kuće Milana Kaljevića, preko Kandića kuće, Prljević kuće koja se nalazila na zapadnoj strani današnjeg Trga partizana, zatim u prostorijama Užičke gimnazije, pa u Sokolskom domu, Šmakića kafani, kafani Dva bagrema, u Subotića kući i konačno, po izgradnji Trga partizana, u Društvenom domu gde se i danas nalazi.
Posle Drugog svetskog rata, za novoformiranu Knjižnicu i čitaonicu prikupljeno je nekoliko stotina knjiga, uglavnom poklona iz privatnih biblioteka Užičana. U početku je rad u ovoj kulturnoj ustanovi dobrovoljan, da bi 1951. godine Milica Simović bila prvi stalno zaposleni knjižničar u Gradskoj knjižnici i čitaonici, koja šest godina kasnije menja ime u Gradska biblioteka, a 1961. u Narodna biblioteka. U period 1979-1989. nosi naziv Narodna biblioteka “Edevard Kardelj”, a od 1989. Narodna biblioteka Užice.
Danas je Narodna biblioteka Užice matična biblioteka za sve javne, specijalne i školske biblioteke na teritoriji Zlatiborskog okruga, a svoje poslovanje obavlja i u knjižnim ograncima u Sevojnu i Ribaševini. Raspolaže knjižnim fondom sa oko 180.000 knjiga. Fondove popunjava kupovinom, poklonom, obaveznim primerkom izdavača Zlatiborskog okruga i otkupom publikacija koje vrši Ministarstvo kulture i informisanja. Rad je organizovan u više odeljenja.
Pozajmno odeljenje za odrasle, najstarija i najveća organizaciona jedinica namenjena starijima od 14 godina, raspolaže knjižnim fondom od preko 100.000 naslova, delima domaće i strane književnosti, stručnom i popularnom literaturom i srednjoškolskom lektirom razmešetenom po sistemu Univerzalne decimalne klasifikacije. Korisnici mogu samostalno birati željenu literature u delu fonda u slobodnom pristupu.
Zavičajno odeljenje sadrži 9200 monografskih publikacija, 42 primerka stare i retke knjige, 380 rukopisa, 162 naslova periodike, zbornika, almanaha, kao i bogatu neknjiževnu građu koju čine razglednice, plakati, pozivnice, leci, kartografska građa, gramofonske ploče, kompakt diskovi, albumi.
Opšta istorija sveta za decu Johana Matije Šreka, štampana u Lajpcigu 1784. godine kod M. G. Vajdmanovih naslednika je najstarija knjiga u fundusu Biblioteke. Pisana je goticom na nemačkom jeziku i ima 380 strana. Sadrži imenski registar i pregled istorijskih događanja od 551. godine pre nove ere do 1784. godine. Nabavljena je kupovinom, a bila je vlasništvo Arkadija Nikolića, advokata iz Sombora. Istorija raznih slovenskih naroda Jovana Rajića, arhimandrita u svetom Arhangelskom manastiru Kovilje, štampana je u Beču 1794. kod gospodina Stevana Novakovića. Pismo je slaveno-serbsko, a knjiga ima 702 strane. Ilustrovana je gravirama srpskih vladara. Sadrži karte Panonije, Misira, Dakije i Ilirije u izradi Zaharija Orfelina, kao i rodoslove kneževa i kraljeva srpskih i hrvatskih. Osim pomenutih, među starim i retkim knjigama nalaze se i knjige Vuka Karadžića, Dositeja Obradovića, Jerneja Kopitara na nemačkom jeziku, Milovana Vidakovića, Stojana Novakovića i drugih.
Među 162 naslova listova i časopisa za književnost, nauku, kulturu, politiku, zabavu, šalu i pouku nalazi se i 29 listova štampanih u Užicu. Najstariji list koji poseduje Narodna biblioteka Užice je „Zlatibor“, prvo užičko glasilo objavljeno prvi put 1. maja 1885. sa natpisom Narodne novine u zaglavlju. Vlasnik je bila Zadruga štamparskih radnika – filijala u Užicu, u čijoj štampariji je odštampan sa potpisom urednika Petra Stojanovića. Kada je Zadruga 1887. pala pod stečaj, štampariju je preuzeo Lazar Trišić i ponovo pokrenuo Zlatibor potpisujući se kao vlasnik, štampar i urednik. List se bavio lokalnim pitanjima, a objavljivao je i tekstove opštepolitičke, društvene i privredne sadržine. Od 13. decembra 1890. pa do gašenja 1893. godine vlasnik lista je Narodna radikalna stranka. Osim Zlatibora, čuvaju se i 33 naslova predratne periodike: Užičke novine, Užičke novosti, Užički glas, Era, Užički odjek, Učiteljski podmladak, Rasvit i drugi, među kojima i Službeni glasnik carskog i kraljevskog okružnog zapovedništva u Užicu (Amtsblatt des k. u. k. Kreiskommandos) glasilo koje je izlazilo u Užicu od 1. avgusta 1916. do 15. septembra 1918. godine, u vreme austrougarske okupacije. Štampan je latinično i ćirilično, na nemačkom i srpskom jeziku, u štampariji Okružnog zapovedništva čije je sedište bilo u zgradi Gimnazije.
Tekuća periodika zastupljena je sa 80 godišta lista Vesti, najtraženijim i najčešće korišćenim listom zavičajne periodike u Zlatiborskom okrugu, od kojih je, do sada, 20 godišta Narodna biblioteka digitalizovala, zatim 26 godišta lista Užička nedelja, 117 brojeva časopisa za književnost, umetnost i kulturu Međaj koji izdaje Narodna biblioteka Užice, 45 brojeva Užičkog zbornika, časopisa za istoriju, kulturu i umetnost koji izdaje Narodni muzej Užice, 30 brojeva Istorijske baštine, časopisa za istoriografiju i arhivistiku, koji izdaje Istorijski arhiv Užice, kao i šest brojeva stručnog, elektronskog časopisa za kulturu i bibliotečku-informacionu delatnost Korak biblioteke, koji i u štampanoj verziji izdaje Narodna bilioteka Užice.
Među 380 rukopisa iz oblasti književnosti, biografistike, istorije, etnografije, politike i etnologije, koji se čuvaju u Zavičajnom odeljenju, nalaze se, na primer, i rukopis dramatizacije romana Došljaci Milutina Uskokovića, koju je za potrebe užičkog Narodnog pozorišta uradio teatrolog i reditelj Milenko Misailović i diplomski rad iz hidrotehnike akademika Miladina Pećinara, građevinskog inženjera, tvorca moderne hidrotehnike u Srbiji, jednog od 1300 kaplara i osnivača Udruženja Užičana u Beogradu.
Biblioteka raspolaže i sa brojnim legatima koji predstavljaju dragocen materijal u izučavanju istorijske i kulturne baštine.
Legat Miloša B. Jankovića (1885-1984), učitelja i pedagoškog pisca, osnivača i urednika pedagoške biblioteke “Budućnost” koja je izlazila od 1908. do 1941. godine. Sačuvane su sve sveske (83) iz pomenute biblioteke, a knjižna zbirka sadrži 1428 bibliografskih jedinica.
Legat Mitra P. Mitrovića (1907-1970), učitelja i profesora psihologije u užičkoj Učiteljskoj školi, sadrži knjižnu zbirku od 1105 bibliografskih jedinica, uglavnom iz oblasti pedagogije i psihologije.
Legat Živana L. Ćirića (1912-1992), profesora srpskohrvatskog jezika i urednika Učiteljskog podmlatka i Mlade trezvenosti, broji 558 bibliografskih jedinica, mahom iz oblasti beletristike.
Legat Dragutina M. Prljevića (1903-1999), profesora istorije zaslužnog za posleratnu obnovu rada Gradske knjižnice, ima 708 bibliografskih jedinica. Knjigu njegovih sećanja Varoš, ljudi, događaji – sećanje na staro Užice objavila je užička Narodna biblioteka.
Poseban legat čini fond Radovana Popovića, novinara, publiciste i književnika koji je Biblioteci darivao preko pet hijada knjiga koje su obogatile fond najnovijim izdanjima i retkim knjigama. Posebno zanimljiv legat, jedinstven u srpskim bibliotekama, predstavlja Popovićev legat koji broji preko 1800 knjiga sa posvetama ovom najpoznatijem srpskom književnom biografu.
Namenjeno deci predškolskog uzrasta i učenicima osnovih škola, osnovano 1967. godine, Dečje odeljenje danas raspolaže knjižnim fondom koji sadrži preko 18.000 naslova iz oblasti školske lektire i beletristike, slikovnice, stripove, 3D knjige, edukativne i društvene igre, kao i veliki broj časopisa za decu u slobodnom pristupu. Korisnicima su na raspolaganju i tri računara za pretragu elektronskih baza i izradu domaćih zadataka.
Odeljenje stručne knjige sa čitaonicom namenjeno je korisnicima koji se bave naučno-istraživačkim radom (srednjoškolcima, studentima, profesorima, naučnim radnicima). U okviru ovog Odeljenja nalazi se oko 27.000 knjiga stručne literature koja se ne iznosi, ali se može fotografisati, fotokopirati ili skenirati. Posebne zbirke u okviru fonda su: referensna zbirka (enciklopedije, leksikoni, rečnici), izdanja Srpske akademije nauka i umetnosti, kolo Srpske književne zadruge, sabrana dela književnika i istaknutih ličnosti iz sveta nauke, velike edicije (Srpska književnost u sto knjiga, Deset vekova srpske književnosti, Pet stoleća hrvatske književnosti…)
Od 2005. godine sastavni deo fonda Odeljenja stručne knjige je Fond knjiga na stranim jezicima koji sadrži oko 5000 naslova na engleskom, ruskom, francuskom, nemačkom, italijanskom i drugim jezicima. Fond je kataloški obrađen u COBISS NBU bazi podataka i ovaj katalog je dostupan na internetu. Knjige iz ovog fonda se pozajmljuju na mesec dana članovima Biblioteke.
Isto tako, sastavni deo fonda Odeljenja su zbirka neknjižne građe ( muzikalije, fotodokumenta i kartografska građa) i časopisi (Nacionalna geografija, Astronomija, Digital), a pored klasične čitaonice sa 15 mesta, sastavni deo Odeljenja je elektronska čitaonica sa kompjuterima, od kojih je jedan namenjen slepim i slabovidim osobama, gde je korisnicima omogućen pristup elektronskim servisima. Članovima Biblioteke omogućen je besplatan pristup internetu.
Ukoliko Narodna biblioteka Užice ne poseduje publikaciju koju korisnik traži (knjigu, časopis, članak, neknjižnu građu i dr.), može se izvršiti međubibliotečka pozajmica publikacija iz svojih fondova i iz fondova drugih biblioteka u Srbiji i inostranstvu. Za čitaoce izvan Užica, publikacije se pozajmljuju isključivo na zahtev institucija (biblioteka). Troškove za usluge postekspresa snosi korisnik. Međubibliotečka pozajmica je regulisana Pravilnikom o korišćenju bibliotečko-informacione građe i izvora, pružanju osnovnih usluga i načinu rada sa korisnicima Narodne biblioteke Užice. Pored godišnje članarine, na Odeljenju važi i mesečna članarina u iznosu od 200 dinara, koja podrazumeva korišćenje svih fondova isključivo u Biblioteci.
Fond periodičnih publikacija Narodne biblioteke Užice obuhvata preko 500 naslova. Nabavka, obrada, čuvanje i davanje na korišćenje časopisa, novina, magazina, godišnjaka, kalendara, almanaha i zbornika u nadležnosti je Odeljenja periodike. U fondu su najbrojniji književni časopisi (Letopis Matice srpske, Beogradski književni časopis, Književni list, Sveske, Gradina, Savremenik plus…), ali su zastupljeni i naslovi iz drugih oblasti (Treći program Radio Beograda, Kultura, Zaštita prirode, Poljoprivredni kalendar…). Trenutno se nabavlja pet dnevnih listova (Politika, Blic, Danas, Večernje novosti, Sportski žurnal) i četiri nedeljnika (Nin, Vreme, Nedeljnik, Ilustrovana politika). Trajno se čuvaju Borba, Politika, Nin, Službeni list FNRJ/SFRJ/SCG/SRJ i Službeni glasnik Republike Srbije. Periodične publikacije koriste se u čitaonici, a tražene članke moguće je fotokopirati i skenirati. Korisnicima je dostupna elektronska pravna baza Paragraf leks, a preko platforme Kobson (Konzorcijum biblioteka Srbije za objedinjenu nabavku) omogućen je pristup velikom broju stranih i domaćih časopisa.
Zaštita bibliotečke građe i izvora sprovodi se u Knjigoveznici opremljenoj mašinama za sečenje kartona i papira, nožem, deklišerom i presom za knjige. Sa sajta Narodne biblioteke Užice saznajemo da se godišnje prosečno ukoriči osam tekućih godišta novina i uradi oko 600 brzih intervencija kod manje oštećenih publikacija, dok se oko 700 knjiga ukoriči u tvrdi, a 2200 u meki povez. Za potrebe Biblioteke i korisnika u Knjigoveznici se vrši i fotokopiranje delova publikacija.
Rad na kompjuterizaciji fonda i elektronskoj kataloškoj obradi knjiga počeo je 1995. godine. Instaliran je softverski sistem, a kasnije je formirana Biblio baza koja je imala sve prednosti elektronskog kataloga nad lisnim.
Obezbedivši neophodnu računarsku opremu i internet vezu, Narodna biblioteka Užice se među prvim javnim bibliotekama priključila sistemu Uzajamne katalogizacije. Podaci o članovima uneti su u elektronsku bazu podataka 2013. godine, a evidencija o pozajmici građe potpuno je automatizovana.
Biblioteka je započela automatizaciju poslovanja i izradu elektronskog kataloga 1997. godine u programu ISIS u kom je imala formiranu Biblio bazu za obradu monografskih publikacija, Koris za evidenciju o korisnicima i pozajmicu i bazu za obradu periodike.
COBISS platformu koristi od 2004. godine gde razvija bazu COBISS NBU u kojoj je bibliografski obrađen fond biblioteke i automatizovana pozajmica i nabavka. Elektronski katalog je dostupan na internetu, deo je Virtuelne biblioteke Srbije i Uzajamne katalogizacije. Za pretraživanje bibliotečkih baza u COBISS sistemu Srbije i baze COBISS NBU na mobilnim uređajima može se koristiti i aplikacija mCOBISS.
Pored elektronskog kataloga COBISS.RS, korisnici imaju pristup i elektronskim bazama: Medijska arhiva – Ebart, Kobson (elektronski servis koji obezbeđuje pristup stranim i domaćim izvorima naučnih informacija – stručnim časopisima, knjigama, bazama punog teksta), SCI indeks (servis koji obezbeđuje pristup domaćoj stručnoj periodici).
U Odeljenju bibliografske obrade građe i izvora vrši se stručna klasifikacija, bibliografska obrada, inventarisanje bibliotečke građe i izvora i vode se glavne knjige inventara.
Važno je istaći da, pored organizacije pesničke manifestacije “Odzivi Paunu” u Ribaševini, Narodna biblioteka svake godine dodeljuje književnu nagradu “Milutin Uskoković” za najbolju neobjavljenu priču na srpskom jeziku. Ustanovljena je 1993. godine odlukom redakcije časopisa Međaj i Kulturno-prosvetne zajednice u Užicu, a od 2003. godine Nagradu dodeljuje Narodna biblioteka Užice. Na konkursu, pored autora iz Srbije, uvek učestvuju autori sa bivših jugoslovenskih prostora i iz dijaspore.
(Z. Jeremić)
Projekat „Užičke biblioteke“ realizovan je u drugoj polovini 2022. godine, uz sufinasiranje grada Užica. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove grada Užica.
