Visok stenoviti greben koji gotovo pregrađuje Đetinju na mestu gde reka izlazi iz klisure u pitomu kotlinu, u srednjem veku je preoznat kao mesto od strateškog značaja sa kojeg su se mogli nadzirati i braniti putevi (utvrđenje se nalazilo iznad puta koji je spajao zapadne sa središnim oblastima Balkana), a posebno bi došao do značaja u nemirnim vremenima.
Izvesno je da je prvo utvrđenje na grebenu izgrađeno u XIV veku, ali istraživači još nisu došli do preciznijeg podatka koje godine je tvrđava podignuta. Po popisima smederevskog sandžaka u XIV veku, mesto na kome se kasnije razvio grad vodilo se kao selo, a sve što se tada smatralo selom spadalo je u neutvrđena naselja. Ipak, i pored toga što nisu došli do dokaza, istraživači smatraju nespornom činjenicom da najstarija faza utvrđenja potiče iz šeste ili sedme decenije XIV veka. Do tog zaključka došlo se kroz analizu fortifikacionih rešenja i razmatranja analognih pojava, a i malobrojni arheološki nalazi iz srednjovekovnog sloja ukazuju na pomenuti period.
Takođe, dubrovački dokumenti iz tog perioda pominju naselje na mestu današnjeg Užica, u koji su dolazili, a izgleda i boravili trgovci sa raznih strana. Takvo naselje u teškim vremenima kada je srpska država bila suočena sa jakim spoljnim neprijateljima, bilo je nezamislivo bez tvrđave.
I dalje je otvoreno i pitanje ko je zaslužan za gradnju tvrđave – da li veliki knez Vojislav Vojinović ili njegov sinovac Nikola Altomanović. Nemirna vremena pratila su i jednog i drugog, pa ipak, iako je vladao samo šest godina, hiroviti i ratoborni Nikola Altomanović mogao bi biti zaslužan za podizanje prve fortifikacije na grebenu iznad Đetinje.
U odnosu na ono što se danas može naslutiti od ostataka grada, srednjovekovna fortifikacija obuhvatala je znatno mani prostor. Očuvani delovi najstarijeg utvrđenja govore o neuobičajeno maloj utvrdi, dužine 30 metara dok je širina iznosila oko 15 metara.
Na najvišoj koti grebena iznad Đetinje nalazila se citadela, sa bedemima debljine preko dva metra, ključni prostor za odbranu grada. U odnosu na tlo sa spoljne strane, citadela je bila visoka devet metara.
Jedini istureni element odbrane citadele bila je glavna kula, podignuta na najvišoj koti brega, izdužene polukružne osnove, sa unutrašnjim dimenzijama 6×3 metra. U unutrašnjosti kule, ispod drvene međuspratne konstrukcije, nalazila se jedna prostorija, dok o izgledu relativno malog unutrašnjeg dvorišta citadele nema očuvanih svedočanstava. Tu su se, najverovatnije, nalazile prostorije za smeštaj posade, a tu je otkrivena i cisterna sa bunarom. Cisterna prečnika 3,5 metara, uobičajena u srednjovekovnim utvrđenjima na našem području, odgovarala je utvrđenju sa malobrojnom posadom.
Užički grad bio je vojno uporište, ali ne i vlastelinsko prebivalište.
Gradska posada u najranijem periodu postojanja tvrđave sigurno je za smeštaj koristila prirodne lagume u stenama, a pretpostavlja se da su postojale i zgrade od drveta od kojih nema arheoloških tragova. U tvrđavi se moglo naći utočište za izbegli narod u nemirnim vremenima.
Podizanje tvrđave bio je siguran znak da će se u njegovoj blizini razviti veće naselje i to se veoma brzo desilo. Uz poljoprivredu, trgovina i zanati postaju zanimanje velikog broja žitelja. Ovuda prolaze brojni karavani, Užice je značajno mesto na trgovačkim rutama, a roba ovde kupljena stiže do Venecije, Ankone, Niša, Skoplja…
Srednjovekovna tvrđava, kao relativno malo utvrđenje, obuhvatala je branjeni prostor ne veći od oko 2000 kvadratnih metara. U uslovima ratovanja hladnim oružjem, tvrđava je praktično bila neosvojiva. Bedemi se nisu mogli ugroziti potkopavanjem niti dejstvom opsadnih sprava. Jurišnici, oporemljeni streljačkim lukom i samostrelom, nisu imali nikakavih izgleda na uspeh. Slabosti odbrane Užičkog grada došle su do izražaja tek kasnije, sa pojavom artiljerije koja je mogla uspešno da dejstvuje sa okolnih visova – Bioktoša i Karaule.
Užička tvrđava je tip fortifikacije koji odslikava domete vojnog graditeljstva u zemljama Vojinovića-Altomanovića. U njoj je 1374. godine spas od trupa kneza Lazara pokušao da nađe župan Nikola Altomanović. Kneževa vojska je više puta jurišala na grad, a pošto nije imala artiljeriju, istoričari smatraju da su napadači koristili goruće strele i palili velike vatre uz zidine tvrđave što je prisililo posadu na predaju. Pobedom nad Nikolom Altomanovićem knez Lazar je postao najznačajniji gospodar u srpskim zemljama. O sudbini Užičke tvrđave za njegove vlade i njegovih naslednika zna se veoma malo, ali nema sumnje da je poslužila i novim gospodarima.
Srbija u drugoj polovini XIV veka
U državi Nemanjića, u drugoj polovini XIV veka, uoči prodora Osmanlija na Balkan, započinje nagli razvoj srpskih utvrđenja. Užički grad ne smatra se nekim od značajnijih utvrđenja, jer su najvažnija utvrđenja podizana u graničnim oblastima, poput tvrđava Maglič, podgrađa u Beogradu, a snažne tvrđave štitile su manastire Ravanicu i Resavu, vladarske zadužbine. Smrt cara Dušana 1355. godine nagovestila je početak velike krize srpske države, a prodorom Turaka na Balkan, Srbija se našla na braniku hrišćanske Evrope.
Veliku oblast oko Užica, posle smrti cara Dušana, zaposela je moćna vlastelinska porodica Vojinović. Posle smrti kneza Vojislava, posede Voijinovića uspo je da zaposedne njegov sinovac, župan Nikola Altomanović. Veroma brzo se razvio u moćnog oblasnog gospodara. U jednom trenutku, oko 1370. godine, Altomanović je vladao oblašću koja se protezala od Rudnika i Kosova do primorja.
O ličnosti gospodara Užica, župana Altomanovića, malo se zna. Lako se dohvatao oružja i započinjao ratove. Smatra se jednom on glavnih prepreka za ujedinjenje rastočene srpske države, a borbu za opstanak platio je glavom. S druge strane, među nesporne zasluge može mu se pripisati razvoj užičkog grada koji je u njegovo vreme postao centar šire oblasti, razvijajući se kao zanatski, trgovački i saobraćajni centar ovog dela Srbije.
Evropa u vreme podizanja Užičkog grada
Posle gladi i pošasti, uključujući veliku glad 1315—1317 i crnu smrt, koji su smanjili populaciju na oko polovinu one pre tih nesreća, Evropu su zadesili društveni nemiri i endemsko ratovanje. Francuska i Engleska prošle su kroz ozbiljne seljačke bune. Nadovezujući se na mnoge probleme tog perioda, Katolička crkva je bila slomljena Zapadnim raskolom. Ti se događaji svi zajedno nekada nazivaju krizom kasnog srednjeg veka.
Uprkos tim krizama XIV vek je bio vreme velikog napretka u umetnosti i nauci. Nakon obnovljenog interesovanja za grčke i rimske tekstove koje se ukorenilo u razvijenom srednjem veku, započela je italijanska renesansa.
Projekat „Događaji koji su promenili užički kraj“ realizovan je u drugoj polovini 2021. godine, uz sufinasiranje grada Užica. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove grada Užica.
