MITROPOLIT JOSIF CVIJOVIĆ (Drežnik 1878 – Beograd 1957): jerarh srpske crkve, zadužbinar i dobrotvor

Josif Cvijović rođen je u Drežniku 28. avgusta (jk) 1878. godine, od oca Krste, zemljoradnika, i majke Jelisavete.

Osnovnu školu završio je u Požegi, a četiri razreda gimnaziju u Užicu. Peti i šesti razred gimnazije završava u Beogradu, posle čega upisuje Bogosloviju.

Za đakona je rukopoložen 7. septembra 1903. godine, a u čin prezvitera 1. oktobra iste godine. Prvu svešteničku dužnost imao je u Sečoj Reci, a tri godine kasnije postavljen je za paroha u Dragojevcu (srez dragačevski).

Školovanje nastavlja u Kijevskoj duhovnoj akademiji (1908-1912) gde zvanje magistra bogoslovije stiče radom „Uloga srpskog sveštenstva u oslobađanju svoga naroda“. Iako mu je bila ponuđena dvogodišnja specijalizacija, vraća se iz Rusije i preuzima tri odgovorne dužnosti u crkvi – nastavnik je Bogoslovije u Beogradu, urednik crkvenog lista „Glasnik Srpske pravoslavne crkve“ i upravnik Monaške škole u manstiru Rakovica. Zamonašio se u manastitru Rakovica 15. septembra 1913. godine

U balkanskim i Prvom svetskom ratu bio je sveštenik u četničkom odredu Vojvode Vuka. Bio je u diplomatskoj misiji u Bizerti i Rusiji, a 1917. godine postavljen je za rektora Srpske pravoslavne bogoslovije u Engleskoj, gde je radio zajedno sa jeromonahom Nikolajem Velimirovićem.

Po završetku rata vraća se na dužnost u Beograd i ubrzo biva postavljen za rektora Prizrenske bogoslovije. Na ovom položaju se kratko zadržava jer je 19. decembra 1920. godine izabran za episkopa bitoljskog. U Bitolju otvara bogosloviju. Godine 1931. ujedinjuje ohridsku i bitoljsku eparhiju sa sedištem u Bitolju. Kao episkop bitoljski proveo je godinu dana (1930-1931) u svojstvu misionara u Prikarpatskoj Rusiji, koja je tada pripadala Čehoslovačkoj. Zajedno sa jeromonahom Justinom Popovićem, uspešno je vraćao unijate u pravoslavlje.

Prvog januara 1932. godine episkop Josif ustoličen je za mitropolita skopskog. Kao umešan i praktičan čovek, radio je na reorganizaciji crkvenog života u Skopskoj eparhiji. Oko sebe je okupljao naučne radnike, profesore, pokrenuo je „Hrišćansko delo“, jedan od najboljih crkvenih časopisa u međuratnom periodu, osnovao Crkveni muzej Južne Srbije i prvu galeriju freska u Kraljevini Jugoslaviji.

U vreme stolovanja u Bitolju i Skoplju bio je zdužbinar i priložnik mnogih školskih i crkvenih objekata. Pored ostalog, njegova uloga bila je ključna za izgradnju školske zgrade (1924) i crkve (1929) u rodnom Drežniku.

Po izbijanju Drugog svetskog rata iz Skoplja ga proteruju Bugari (5. maja 1941). U Beograd je stigao kada su već bili uhapšeni patrijar Gavrilo i episkop žički Nikolaj. Pošto je posetio uhapšenog patrijarha, okuplja episkope, sastavlja i predvodi Sinod koji je delovao u ratnim uslovima od 1941. do 1947. godine. Pošto je Srpska pravoslana crkva posle rata ostala bez imanja i prihoda, mitropolit Josif u zgradi patrijaršije 1946. godine osniva Zavod za izradu sveća.

Po povratku patrijarha Gavrila iz logora Dahau, mitrpolit Josif sa saradicima sastavio „Izveštaj Svetog Arhijerejskog Sinoda Svetom Arhijerejskom saboru SPC o radu od 1941. do 1947. godine“ koji na oko 500 kucanih strana svedoči o teškom položaju tokom ratnog perioda.

Od aprila 1945. do novembra 1946. godine bio je administrator Mitropolije crnogorsko-primorske. Pošto mu nije dozvoljeno da se vrati u Skoplje i preuzme upravljanje svojom eparhijom, nastanjuje se u Vranju i upravljao delom Skopske eparhije ali je i odatle proteran. U drugoj polovini 1950. godine je uhapšen, držan u zatvoru bez suđenja i pritvoren u manastiru Žiča. Po puštanju na slobodu godinu i po dana, u odsustvu vladike Nikolaja, administrirao je Eparhijom žičkom. Pošto je oboleo prešao je u manastir Vavedenje u Beogradu gde je umro 3. jula 1957. godine. Sahranjen je u manastirskom dvorištu pored mitropolita zagrebačkog Dositeja.

Školovanje u Rusiji

Mitropolit Josif je od malena imao želju da vidi pravoslavnu Rusiju. Želju mu je, nečekivano, ispunio Sveti arhijerejski sabor SPC koji ga je 1908. godine izabrao za stipendistu, pitomca ruske Duhovne akademije u Kijevu.

Nastavak bogoslovskog školovanja išao je uredno. Prve tri godine završio je sa vrlo dobrim, a četvrtu sa odličnim uspehom. Diplomirao je na temu „Uloga srpskog sveštenstva u oslobađanju svoga naroda ispod truskog jarma“ za koju je materijal sakupljao tri meseca u Srbiji, a zatim sedam meseci u Kijevu „kapao nad njom“. Rad na oko hiljadu strana, sadržao je nekoliko fotografija i geografsku kartu Beogradskog pašaluka.

Profesoru, protojereju Titovu diplomski rad se svideo pa je usledila ponuda da u Kijevu ostane još godinu-dve i prijavi se za katedru istrorije južnoslovenskih crkava. Međutim, SPC je imala druge planove. Po povratsku iz Rusije Kralj Petar I želeo je da se Cvijović primi svešteničke dužnosti kraljeve crkve na Oplencu. Crkveni velikodostojnici su, međutim, procenili da je nephodan Bogosloviji gde je predavao više predmeta. Uskoro je, međutim, počeo rat sa Turskom (Prvi balkanski rat) što je prekinulo Cvijovićevu akademsku karijeru, koja je, na katko, nastavljena po završetku Prvog svetskog rata kada je postavljen za rektora Prizrenske bogoslovije.

Dve decenije na službi u Južnoj Srbiji

Od kraja 1920. do 1941. godine Josif Cvijović je stolovao u Južnoj Srbiji, kao episkop bitoljski i mitropolit skopski.

Inicirao je  osnivanje Eparhijskog saveta Skopske eparhije, na čijem prvom redovnom zasedanju 27. januara 1933. godine je izabran za predsednika. Tom prilikom je rekao:

–Pozdravljam vas sa punom verom i nadom da ćete ovaj veoma važan istorijski dan iz života Bogom blagoslovene i čuvene Eparhije skopske duboko uklesati u srca Vaša; da ćete u duhu Zakona i Ustava Srpske pravoslavne crkve, kao što ste se maločas zakletvom Bogu obečali, – s puno poleta i brižne predanosti razviti apostolsku delatnost i revnost za dobro Svete crkve i naroda našeg, i da će to biti sve u potpunom skladu sa velikom i slavnom prošlošću Srpske eparhije i narodnim idealima.

Za dve decenije ostavio je izuzetan trag kao duhovnik, ali i inicijator i priložnik brojnih akcija na modernizaciji zemlje. Velike su mitroplitove zasluge za izgradnju brojnih hramova, a njegovo ime vezano je i za podizanje više objekata u Skoplju – Dečjeg doma (1934), hidrocentrale (1937), telefonske centale (1940)…

–Ni levo ni desno, već stopama svojih predaka za pravdu i istoriju, za ravnopravnost svih, za jednakost sva tri jugoslovenska plemena i za slobodu Jugoslavije – poručio je mitropoit u Skopskom aerokloubu, 10. maja 1937. godine.

Zalažući se za negovanje tradicije oslobodilačkih ratova mitropolit Josif je aktivno učestvovao u obeležavanju značajnih datuma – Kumanovske bitke, otkrivanju monumentalnog spomenika herojima-oslobodiocima u Nišu, spomen-ploče đacima-ratnicima u zgradi skopskog Filozofsog fakulteta, spomenika izginulim Topličanima u Prokuplju, spomenika vojvodi Vuku u okolini Kumanova, jubileju Đačkog bataljona, osvećenju zastave prvih regruta Južne Srbije, pomenu vojvodii Jovanu Babunskom u Velesu… Nije propuštao komemoracije na Kajmakčalanu.

–Na kumanovskim poljima, obrešcima i brežuljcima ostadoše alem-kamenovi ljubavi srpskih sinova prema zlatnoj slobodi; ostadoše i postadoše temelji docnijeg i budućeg doziđavanja i  ukrašavanja opšteg jugoslovenskog doma; ostadoše kao večiti svedoci te sloge vojnika i vojskovođa, naroda i Vladaoca. Ostadoše kao osvetnici Kosova koji spraše ljagu i sram sa srpskog obraza i braći slobodu dadoše. Ostadoše kao dostojni potomci Nemanjića soja i sv. savskog odgoja! Oni su se viteški, čestito i valjano odužili svojoj Otadžbini, Kralju i narodu; – odužili se u najvećoj mogućoj meri – rekao je mitropolit Josif na proslavi Kumanovske bitke 31. oktobra 1937. godine.

Mitroplit je bio uključen u rad brojnih humanitarnih, prosvetnih i drugih društava i udruženja. Zapažen je njegov rad u Crvenom krstu. Prisustvuje u Skoplju kongresu Jugoslovenskog učiteljskog udruženja, jubileju Pevačkog društva „Vardar“… Na proslavi Saveza srpskih zemljoradničkih zadruga (28. septembar 1939) obratio se zadrugarima savetujući ih da biraju ljude svejedno bili oni intelektualci ili seljaci. „Ja sam na strani onih koji se za pravdu i istinu bore“ – rekao je mitropolit Josif objašnjavajući što se i on nalazi u redovima zadrugara.

„S crniša na goriša“

Gornjim naslovom, u Memoarima mitropolita Josifa počinje deo koji se odnosi na njegov rad u SPC tokom Drugog svetskog rata i u prvim poratnim godinama. Ova izreka, koja je neka vrsta poruke da smo uvek u izboru između dva zla, našla se i na početku pisma koje je na Sv. Luku 1941. godine mitropolit Josif uputio Svetom arhijerejskom sinodu koji je tražio pismeni izveštaj o mitropolitovom radu na crkvenim poslovima u Beogradu od 5. maja do 7. avgusta 1941. godine. To je bio period u kome se, po izgnanstvu iz Skoplja, mitropolit Josif našao u vrlogu događanja, u trenutku kada je patrijah Gavrilo zatočen. Ključno pitanje za funkcionisanje crkve bilo je kome pripada nadležnost saziva Sv. Sinoda i Sabora i ko bi mogao zameniti zatočenog patrijarha? Mitropolit u pismu iznosi da mu je patrijarh rekao da bez njega nema „zakonske podloge“ za rad „sinodelaca, (koji) mogu raditi ali na svoju odgovornost“. Zbog toga je mitropolit Josif „pred Njegovom Svetošću i prisutnom gospodom Arhijerejima sebe razrešio dosadašnjih dobrovoljno preuzetih dužnosti...“

Mitrpolit Josif nije nametao sebe kao zamenika zatočenog patrijaha, ali mu je ova uloga pripadala kako zbog ugleda koji je imao u crkvenim krugovima tako i zbog okolnosti da je u tom trenutku bio najstariji mitroplit u SPC. Danas među istoričarima nema dileme da je mitropolit Josif u ratnim godinama zamenjivao interniranog patrijarha Gavrila Dožića i rukovodio Svetim arhijerejskim sinodom SPC. Mnogi dokumenti pokazuju da je to činio na najbolji način po crkvu i verujući narod. Podnosio je udare i nasrtaje koji je rat nosio, boreći se da u teškim uslovima organizuje život SPC.

Crkva nije pristajala da se svrsta uz Nemce u „odupiranju boljševizaciji“, niti je stala uz partizanski pokret. O tome svedoči prepiska iz 1943. godine sa ministrom pravde Veluborom Jonićem koji je tražio da se u crkvama u Srbiji služi parastos žrtvama u borbi protiv komunista. Mitroplolit Josif je uspeo da dobije saglasnost da se parastos održi „svima za vjeru, Kralja i otečestvo izginulim Srbima u toku ovoga rata“.

–Razapeta kao Hristos na Krstu, Crkva opominje sve sinove i kćeri svoje, moli decu svoju, radi dobra njihova, da odbace međusobnu borbu, gloženje i raspre; da se zalažu svim srcem i celim bićem svojim za mir; da uspostave red i da budu lojalni; da budu pokorni zakonu i propisima njegovim; da uvide da je naš čun u velikoj opasnosti. Mi se nalazimo između žrvanja i ako ne budemo evanđelski mudri i golubije pitomi propašćemo – rekao je mitropolit Josif na parastosu u beogradskoj Sabornoj crkvi, 22. juna 1943. godine.

I po dolasku komunista na vlast, u pismima Predsedništvu Vlade Demokratske federativne Jugoslavije i drugima, mitrpolit apeluje „za prestanak bratskih razmimoilaženja, obnavljanje bratske sloge, prestanak prolivanja bratske krvi i međusobnog, štetnog nepravičnog proganjanja“.

Odlikovanja

Mitropolit Josif nosilac je Karađorđeve zvezde, Ordena belog orla, Medalje za hrabrost, Ordena Svetog save I, II i IV, Ordena Crvenog krsta, ruskog ordena Svete Ane.

Dela

Memoari mitroplita Josifa objavljeni su 2006. godine, u izdanju cetinjske „Svetigore“. Isti izdavač 2007. godine objavio je knjigu „Mudri orač njive Gospodnje: spomenica Josifa Cvojovića episkopa bitoljskog i mitropolita skopskog“. Mitropolitov đakon Dobrivoje Kapisazović napisao je i kao sopstveno izdanje 1982. godine objavio knjigu „Anegdote iz života mitropolita srpskog Josifa Cvijovića (1878-1957)“.