SAVA RISTANOVIĆ (Skržuti 1896-Beograd 1974): profesor, književnik, pisac udžbenika

Sava Ristanović, sin Vukadina, zemljoradnika, i Kate, rođen je u Skržutima 18. decembra 1896. godine.

Osnovnu školu završava u Ravnima (1906-1910). Upisuje Užičku gimnaziju ali školovanje prekida zbog ratova i gimnazijsku diplomu stiče 1920. godine. Odmah upisuje Filozofski fakultet u Beogradu (1920-1923).

Profesorsku karijeru počeo je u Užičkoj gimnaziji 1923. godine gde uz srpski jezik povremeno predaje filozofsku propedevtiku (osnove filozofije). Zatim je predavao u Gimnaziji u Štipu (1928), Realnoj gimnaziji u Čačku (1932), Muškoj realnoj gimnaziji u Zemunu (1936), Državnoj realnoj gimnaziji „Kralja Aleksandra“ u Beogradu (1938), Šestoj muškoj gimnaziji u Beogradu (1941). Posle Drugog svetskog rata kratko je profesor Treće ženske gimnazije u Beogradu (1946), od 1947. do 1950. radi u Ministarstvu prosvete NR Srbije kao član Nastavnog saveta, da bi od 1950. do penzionisanja 1955. godine bio profesor Učiteljske škole u Beogradu.

Prve pesme napisao je kao đak Gimnazije, a prvu zbirku pesama „Tajne moje duše“ objavio je 1926. godine. U vreme službovanja u čačanskoj gimnaziji štampao je pozorišni komad „Očev greh“ i knjižica „Majka u našim narodnim i umetničkim pesmama“. U međuratnom periodu objavljivao je u dvadesetak časopisa i listova, najviše u „Vencu“, „Jugoslovenskom rasvitu“, „Glasniku Jugoslovenskog profesorskog društva“ i „Srpskom književnom glasniku“.

Sredinom tridesetih godina Ristanović u dva navrata odlazi na usavršavanje u Sjedinjenim Američkim Državama. Tamo je, u Detroitu i Čikagu, predavao francuski jezik učenicima iz raznih država sveta.

Posle Drugog svetskog rata saradnik je „Prosvetnog pregleda“, „Književnih novina“ i još nekih stručnih časopisa. Pored pesama i romana, pisao je drame, studije, eseje, stručne (pedagoške) članke…

Godine 1950, sa Georgijevićem i Konstantinovićem, objavljuje Čitanku za II razred gimnazije. U penzionerskim danima, godine 1965, Zavod za izdavanje udžbenika objavljuje njegove čitanke za V i VI razred osnovne škole.

Godine 1953, na osnivačkoj Skupštini Društva za srpskohrvatski jezik i književnost NR Srbije, izabran je u Upravni odbor.

U Ristanovićevoj zaostavštini ostala su tri romana, brojne studije, eseji, stručni članci…

Odlikovan je Ordenom Sv. Save (1929).

Govorio je francuski, služio se nemačkim i ruskim.

Umro 26. decembru 1974. godine. Sahranjen je na Centralnom groblju u Beogradu.

Školovanje i profesura u Užičkoj gimnaziji

Savin otac Vukadin samouk je naučio da čita i piše, pevao je uz gusle narodne pesme. Prehranjivao je porodicu praveći kačice, buce, kabliće i razne druge predmete od drveta. Da bi Savi omogućio bolji život, Vukadin ga je, po završetku osnovne škole, upisao u Užičku gimnaziju.

Sava je, kako je sam govorio, od kuće otišao sa tri marjaša u džepu. Služio je dok se školovao i tako se prehranjivao. Kao đak slabog imovnog stanja, u prvom tromesečju prvog razreda primao je blagodejanije (stipendiju), a sačuvani gimnazijski izveštaji svedoče da je bio odličan učenik. Zbog balkanskih i Prvog svetskog rata, gimnaziju završava školske 1919/20, uspešno položivši viši tečajni ispit.

Po završetku Filozofskog fakulteta, iz Beograda se vraća u Užice i započinje profesorsku karijeru. Uz Stevana Malenkovića, Zdravka Popovića i Milana Sadžaka, Sava Ristanović se svrstava među zapaženije predavače srpskog jezika Užičke gimnazije sredinom tridesetih godina XX veka. O Ristanoviću, koji je uživao glas dobrog stručnjaka i literate, i njegovim kolegama pozitivno su se izjašnjavali i školski inspektori. Tako godine 1925. izaslanik Svetislav Petrović beleži da „u vezi sa nastavom srpskog jezika… na osnovu pismenih zadataka na maloj i velikoj maturi stiče se utisak da su đaci stekli dovoljno opšteg obrazovanja“. Uz srpski jezik, 1925. i 1926. godine Ristanović predaje i filozofsku propedevtiku (osnove filozofije).

Još kao suplent (pripravnik) Sava Ristanović potpomaže rad školskih družina. Sokolska organizacija, pod rukovodstvom Josifa Jehličke i Save Ristanovića okuplja srednjoškolce, podeljene po uzrastu i grupama. Vežbaju u sali Gimnazije, sudeluju u sportskim manifestacijama, smotrama, akademijama, izletima… Ova organizacija postaje uporište ilegalne KPJ, što nagoveštava pojava glasila Sokolske župe – „Zlatiborskog sokola“, koji uređuje Ritanović. On je oživeo i rad Društva trezvene mladeži. Kao antialkoholičar napisao je više zanimljivih radova koji govore u prilog borbi protiv alkohola: Alkohol u našoj književnosti (kao knjiga objavljeno 1932. u izdanju Mesnog središta Saveza trezvene mladeži Užica), Slava i alkoholni običaji (kao studiju 1939. godine objavio Savez trezvene mladeži iz Beograda). Ristanović ima najveće zasluge za osnivanje Stega skauta (izvidnika i planinki). Ovu organizaciju, kao nastavljača gimnazijskog Planinskog društva, Ristanović je osnovao 23. aprila 1926. godine, sa 15 članova-učenika.

Ristanovićeve vannastavne aktivnosti nisu nailazile na odobravanje vlasti, jer su smatrane antirežimskim, a svrstavan je u „levičare“. Klonio se politike, zbog takvog stava nije izlazio na izbore, pa su ga prosvetne vlasti „po potrebi službe“ u januaru 1928. godine premestile u Štip.  

Udžbenici, priručnici, eseji, studije, članci…

Književnu, odnosno pesničku karijeru Sava je počeo skromno, nesigurno, bez podrške, u romantičarskom zanosu. Prve pesme objavljuje u „Vencu“, sarajevskom „Narodu“, „Poletu“, „Jugoslovenskom rasvitu“… Prvu zbirku pesmama „Tajna moje duše“ štampa 1926. godine, ali je od kritike ostala nezapažena. Možda i zbog toga počinje da piše studije, eseje, stručne i pedagoške članke. Deo je objavljen u tadašnjim časopisima listovima: u Srpskom književnom glasniku (o Milutinu Uskokoviću, Milošu Peroviću, Miloradu Petroviću Seljančici, Proki Jovkiću, bugarskom pesniku Hristu Botevu), Glasniku jugoslovenskog profesorskog društva (Svetski i naši književnici, Vukov pogled na bugarski jezik i narodnu poeziju, Estetičko vaspitanje srednjoškolske omladine), Vencu (Tadija P. Kostić, Rodoljubiva poezija Petra Preradovića, Ljubavne pesme Južne Srbije), Jugoslovenskom rasvitu (Vladimir Petković Dis, Poezija Silvija Kranjčevića, Naš književni jezik), Južnom pregledu (Šaljiva poezija Južne Srbije), Pravdi (Povodom stogodišnjice Užičke gimnazije)…

Od oslobođenja 1945. godine do penzionisanja, deset godina kasnije, Sava Ristanović je saradnik nekoliko stručnih časopisa. S obzirom da je bio na dužnostima inspektora i instruktora u okviru Ministarstva prosvete, pisao je stručne, metodske i pedagoške članke. Jedan deo eseja i studija nije objavio – Zmajeva dečja poezija, Pregled jugoslovenske književnosti, Pregled bugarske književnosti…

Nisu štampani ni njegovi priručnici – Jezik i knjiga, Leksikon osnovnih znanja umetnosti, Moderne „basne“, Svašta i ništa…

Štampao je nekoliko priručnika, a monografiju „Dani borbi i pobeda – odаbrane strane iz književnosti NOR-a“ Nolit je objavio 1953, da bi se drugo izdanje pojavilo posle pet godina. Kruna njegovog pedagoškog rada bilo је objavljivanje čitanki za drugi razred gimnazije i za V i VI razred osnovne škole.

O Milutinu Uskokoviću

Savа Ristanović je ostavio zanimljivu belešku o svom savremeniku i zemljaku, književniku Milutinu Uskokoviću:

„Kao gimnazista trčao sam da vidim našeg književnika, tetka Sokinog sina Mitu… koji nam je izgledao lijep, srednjeg rasta, smeđe kose, plavih očiju, pravog nosa, punih usta. Imao je lijepu narav, blag, nežan, osećajan, bio je otmenog ponašanja, skromno, ali lijepo obučen, uvek izbrijan, i svijež, i moderan. Bio je događaj za Užice kada je dolazio… Rado je sedeo prilikom tih dolazaka ispred kafane „Dva bagrema“, a tu su bili i Dimitruje Tucović, Dušan Popović…„

Rukopisi

Iza Save Ristanovića ostalo је više neobjavljenih rukopisa. Unuk Dejan namerava da makar deo toga objavim. Iz rukom pisanih svezaka preneo je u elektronsku formu romane „U kandžama budiboksnama“ (o detinjstvu), „Sluga i đak u ratna vremena“ (školovanje i ratno vreme) i „Repa bez korena“ (profesura i život u okupaciji u Drugom svetskom ratu). Rukopisi su sređeni, prošli lekturu i korekturu, sada čekaju rad na pripremi za štampu.

U vreme službovanja u Štipu prikupljao je i proučavao makedonske narodne pesme. Studija „Srpsko-makedonska narodna poezija“ je njegova nesuđena doktorska disertacija koja nije prihvaćena mahom iz političkih razloga. Studija čeka na objavljivanje.

Potomci

U vreme kada je radio kao profesor u Štipu, Sava Ristanović se 1931. godine oženio Olgom Petrović, takođe prosvetnim radnikom, učiteljicom veština. Imali su sina Dušana (1933-2017), koji je završio Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Beogradu. Doktorirao je biološke nauke 1972. godine i predavao biofiziku na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. U penziju je otišao u zvanju redovnog profesora. Dušan Ristanović je autor i koautor preko 30 knjiga, mahom udžbenika i monografija, kao i preko 70 radova objavljenih u međunarodnim časopisima indeksiranim na SCI listi.

Dušan je sa suprugom, dr Dušankom Đokić-Ristanović, redovnim profesorom opšte fizike na Fizičkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, dobio sina Dejana (1963), elektroinženjera, jednog od pionira računarske štampe u bivšoj Jugoslaviji i autora prve publikacije o personalnim računarima „Računari u vašoj kući“. Dejan je bio dugogodišnji urednik časopisa „Računari„, kao i suosnivač Sezam BBS-a. Suosnivač je kompanije PC Press, a danas je direktor PC Press izdanja i glavni urednik časopisa za profesionalnu primenu računara „PC„.